Nasilające się tendencje integracyjne dotyczą coraz większej liczby dziedzin ludzkiego życia i choć zwraca się uwagę na wiele barier stojących na drodze do integracji, obserwuje się przy tym rosnącą aprobatę społeczeństwa, także w Polsce, zarówno wobec samych osób z odchyleniami od normy, jak i praktyk integracyjnych.
Efektywność integracji jest determinowana wieloma czynnikami.

Wśród zasadniczych wymienia się:
• warunki materialne oraz dydaktyczno-wychowawcze, w jakich funkcjonuje szkoła,
• przygotowanie nauczyciela-wychowawcy,
• zatrudnienie specjalistów wspierających kształcenie uczniów z niepełnosprawnością,
• współpracę szkoły z placówkami specjalistycznymi i domem rodzinnym dzieci.
• jakość relacji społeczno-emocjonalnych w grupach integracyjnych.

Analiza literatury poświęconej wzajemnym stosunkom uczniów pełno- i niepełnosprawnych najczęściej nie napawa optymizmem. Z jednej strony w różnych publikacjach wskazuje się, że dzieci i młodzież z niepełnosprawnością częściej, w porównaniu do zdrowych rówieśników, zajmują w grupie pozycje niższe, niekorzystne. Z drugiej jednak strony część badań przekonuje o pozytywnych efektach integracji w zakresie wzajemnych relacji obu grup uczniów.
Przygotowana na potrzeby niniejszego opracowania analiza zebranego materiału badawczego dotyczy następujących aspektów stosunku uczniów pełnosprawnych do ich rówieśników z niepełnosprawnością oraz ich wzajemnych interakcji:

• kontakty na przerwach śródlekcyjnych,
• interakcje pozaszkolne,
• kontakty na szkolnych zabawach/ dyskotekach,
• chęć zdobycia wiedzy na temat niepełnosprawności
• zaangażowania się w wolontariat na rzecz osób niepełnosprawnych.

Interakcje uczniów sprawnych i niepełnosprawnych na przerwach międzylekcyjnych.

Dość duża grupa uczniów (38,9%) stwierdziła, że trudno jednoznacznie określić, czy zaprosiłaby osobę z niepełnosprawnością do wspólnej rozmowy ze swoimi przyjaciółmi. Badani z reguły uzależniali to od różnych czynników, np. od tego, z kim by rozmawiali, od tematu prowadzonej rozmowy, od samej osoby niepełnosprawnej. Niektórzy respondenci stwierdzili, że kontakty utrzymują, jednak nie dążą do ich rozwijania. Część uczniów stwierdziła, że nie było wcześniej w takiej sytuacji, trudno im ocenić, jak zachowaliby się w niej.
Niewielka grupa uczniów (6%) przyznała, że jeśli osoba niepełnosprawna podeszłaby do nich i grupy ich przyjaciół, nie zaprosiliby jej do włączenia się do rozmowy. Uczniowie ci wskazywali na presję grupy jako jeden z czynników o tym decydujących bądź swój stosunek do osób/ osoby z niepełnosprawnością i/lub ich/jej cechy, a także brak wiedzy na temat niepełnosprawności. Co interesujące, czynnikiem takim bywała niekiedy troska o osobę z niepełnosprawnością (np. Bo inni mogliby tę osobę wyśmiać; Niektóre tematy mogą urazić tę osobę).
Analiza wypowiedzi uczniów wskazuje na pewną zależność: im wyższy szczebel szkolny, tym więcej uczniów pełnosprawnych jest skłonnych zaprosić osobę niepełnosprawną do wspólnej rozmowy z przyjaciółmi (szkoła podstawowa - 48%, szkoła ponadpodstawowa - 66%). Może się to wiązać z przykładaniem przez starszych uczniów większej wagi do zasad kulturalnego zachowania się, ale też ich większą świadomością, niezależnością myślenia (mniejszym lękiem przed presją grupy).

Interakcje uczniów pełno- i niepełnosprawnych na szkolnych dyskotekach/ zabawach.

Uczniowie odpowiadali na pytanie, czy zatańczyliby na szkolnej dyskotece z osobą niepełnosprawną.
Niespełna 1/3 respondentów (30%) stwierdziła, iż zatańczyłaby z osobą niepełnosprawną na szkolnej dyskotece, 42% nie potrafiło tego jasno określić, a 28% badanych nie zrobiłoby tego. Można przy tym zauważyć różnice pomiędzy uczniami poszczególnych szczebli szkolnych. Najczęściej niechęć do interakcji w tym zakresie wykazują uczniowie starszych klas szkoły podstawowej (41% respondentów nie zatańczyłoby z osobą z niepełnosprawnością), rzadziej szkół podstawowych IV-VI (34%) i najrzadziej szkół ponadpodstawowych (16%). Być może sytuacja taka wynika z faktu, że w wieku 14-16 lat badani znajdują się pod dużą presją grupy rówieśniczej, spore znaczenie przypisują identyfikacji z grupą oraz takim wartościom, jak wygląd, zdrowie, osiągnięcia. Ponadto możliwe jest, że w okresie tym opory uczniów, aby nie łamać pewnych zasad (kultury, dobrego wychowania), są mniejsze niż w młodszym wieku szkol¬nym i u uczniów szkół średnich.
Badani, którzy uznali, że zatańczyliby z osobą niepełnosprawną na szkolnej dyskotece, stwierdzali, iż wynika to z braku ich uprzedzeń, pozytywnego stosunku do osób/osoby z niepełnosprawnością lub wysokiej kultury osobistej. Część podkreślała, że są ważniejsze czynniki decydujące o tym, z kim zatańczyć, niż niepełnosprawność osoby. Największa część respondentów (41%) stwierdziła, że nie może jednoznacznie odpowiedzieć, czy zatańczyliby z osobą niepełnosprawną. Uzależniają to, dla przykładu, od rodzaju i stopnia niepełnosprawności. Swoje obiekcje niektórzy badani łączyli z brakiem wiedzy na temat osób niepełnosprawnych.
Pozostali (28%) przyznali, że nie zatańczyliby w szkole z osobą niepełnosprawną. Związane było to dość często z presją grupy, rzadziej z samą osobą niepełnosprawną lub troską o nią. Kolejną przyczyną było nieuczęszczanie badanych na dyskoteki lub brak ich organizacji w szkołach. Dość duża grupa uczniów stwierdziła, że w ogóle nie tańczy bądź nie lubi tańczyć, stąd też nie widzą możliwości tańca również z osobą niepełnosprawną. Ponadto część uczniów, głównie młodszych, ze szkół podstawowych, stwierdziła, że nie tańczy z osobami płci przeciwnej.

Interakcje uczniów sprawnych i z niepełnosprawnością poza szkołą

Stosunek procentowy uczniów spotykających się z osobami z niepełnosprawnością do tych, którzy tego nie robią, wynosi mniej więcej 1:2. Nie ma przy tym ponadto istotnych różnic pomiędzy uczniami poszczególnych szczebli szkolnych. Okazuje się, że stosunkowo rzadko wiążą je ze stosunkiem do osób niepełnosprawnych. Często pojawiają się powody związane z miejscem zamieszkania badanych, niewielkim stopniem znajomości (lub nawet jej brakiem) osób z odchyleniami od normy lub takimi ograniczeniami, jak np. brak czasu, chęci czy presja grupy.
Aby dokładniej przyjrzeć się badanemu zagadnieniu, zapytano tych, którzy odpowiedzieli twierdząco, że spotykają się z niepełnosprawnymi poza szkołą, w jakich sytuacjach ma to miejsce. Wyniki świadcząc raczej o ubogich relacjach koleżeńskich i przyjacielskich uczniów pełno- i niepełnosprawnych. Do większości spotkań, zdaniem badanych, dochodzi okazjonalnie, przypadkowo: na mieście, w sklepie, podczas wspólnych dojazdów do/ze szkoły, w stołówce, na ulicy, w szpitalu, w autobusie. Rzadziej pojawiają się takie sytuacje, jak: wolontariat, wspólne zajęcia integracyjne, sportowe, harcerstwo, zabawy, festyny, warsztaty, „spotkania" internetowe, spotkania w domu, rodzinne, towarzyskie (np. kino, imprezy, w tym urodziny, wspólne wyjście „na papierosa", na basen, wspólne rozmowy, odrabianie prac domowych, dyskoteki).

Wiedza o niepełnosprawnych

Istnieje zapotrzebowanie ze strony uczniów pełnosprawnych na zdobycie wiedzy dotyczącej niepełnosprawności. Zaledwie co piąty respondent nie wyraził chęci nauczenia się więcej na ten temat. Pozostali albo zadeklarowali taką chęć (45%), albo nie udzielili jednoznacznej odpowiedzi, uzależniając to od różnych czynników (34%). Zwraca przy tym uwagę fakt, im wyższy szczebel szkolny, tym częściej uczniowie pełnosprawni stwierdzali potrzebę zdobycia dodatkowej wiedzy o niepełnosprawności.
Badani, którzy stwierdzili, że chcieliby nauczyć się czegoś więcej na temat niepełnosprawności, podawali różne powody. Wiązały się one z ogólną chęcią zdobywania wiedzy przez uczniów albo - częściej - z osobami z niepełnosprawnością, chęcią nawiązywania z nimi kontaktów lub niesienia im pomocy. U niektórych badanych zainteresowanie zagadnieniem niepełnosprawności wynika, jak twierdzą, z faktu częstego kontaktowania się z osobami z niepełnosprawnością, np. w rodzinie. Co ciekawe, niektórzy wykazują się potrzebą zdobycia wiedzy o niepełnosprawności, gdyż przewidują, że istnieje możliwość zetknięcia się z osobami niepełnosprawnymi w przyszłości. Część badanych zauważyło niedosyt wiedzy na temat niepełnosprawności również w szerszych kręgach społecznych. Można również dodać, że w przypadku kilku uczniów szkół średnich dostrzegalne są znaczące zainteresowania problematyką niepełnosprawności, które mogą zadecydować o wyborze kariery zawodowej.
Respondenci, którym trudno było udzielić jednoznacznej odpowiedzi na postawione pytanie, uzależniali to od takich czynników, jak: czas, możliwości, okoliczności, potrzeba, rodzaj dostarczanej wiedzy (np. Musiałbym dłużej pomyśleć, zależy czy mi się to do czegoś przyda, ale lubię dowiadywać się o różnych rzeczach; Na co dzień nie mam styczności z takimi osobami, ale jeśli przydałoby mi się to w przyszłości, to owszem; Zależy, czego by uczyli). W części przypadków badani podawali pozytywne i nega¬tywne, ich zdaniem, strony zdobywania dodatkowej wiedzy o niepełnosprawności (np. Z jednej strony tak, bo wiedziałabym o tych osobach więcej, z drugiej strony nie, bo to przykre rzeczy).
Spośród badanych uczniów 1/5 stwierdziła, że nie chcą dowiadywać się czegoś więcej na temat niepełnosprawności. Respondenci ci tłumaczyli to brakiem zainteresowania problemem niepełnosprawności (np. Nie interesuje mnie to; Mam ciekawsze tematy), brakiem czasu, brakiem potrzeby, brakiem chęci do nauki w ogóle, posiadaniem w chwili obecnej wystarczająco dużej wiedzy o niepełnoprawności

Wolontariat na rzecz niepełnosprawnych.

Uzyskane w badaniach wyniki można uznać za optymistyczne. Aż 39% badanych uczniów pełnosprawnych zadeklarowało, że zgodziłoby się zaangażować w pracę jako wolontariusz pomagający osobom niepełnosprawnym, 37% nie udzieliło jednoznacznej odpowiedzi i zaledwie 23% stwierdziło, że nie uczyniłoby tego. Dane te wskazują na duże otwarcie dzieci i młodzieży na pracę z osobami niepełnosprawnymi i popularność wolontariatu.
Wśród motywów, dla których respondenci zgodziliby się zaangażować w pracę wolontariacką w celu udzielenia pomocy osobom niepełnosprawnym, można wymienić: chęć polepszenia sytuacji ludzi potrzebujących, cechy własnej osobowości, dostrzeganie potrzeb osób z niepełnosprawnością (np. Oni potrzebują pomocy; Żeby nie czuły się same), posiadanie wśród bliskich znajomych lub członków rodziny osób z niepełnosprawnością, pozytywne doświadczenia własne lub bliskich osób zdobyte w pracy wolontariackiej, a także atrakcyjność takiej pracy i spodziewane z niej korzyści dla siebie.
Uczniowie, którzy nie udzielili jednoznacznej odpowiedzi na postawione pytanie, z reguły podawali czynniki, od jakich uzależniali swą ewentualną pracę na rzecz osób z niepełnosprawnością. Były one następujące: czas, częstotliwość i charakter zajęć, stopień trudności wykonywanej pracy oraz swój stan i/lub wiek. W niektórych przypadkach respondenci stwierdzali, że nie mogą na to pytanie odpowiedzieć, gdyż nie przemyśleli tego. Z kolei badani, którzy nie zadeklarowali chęci pracy jako wolontariusze pomagający osobom z niepełnosprawnością, najczęściej tłumaczyli to brakiem czasu i/lub zaangażowaniem w inne zajęcia. W nielicznych przypadkach uczniowie w swoich wypowiedziach wskazywali na własne cechy, takie jak brak odporności lub cierpliwości, okazywali niechęć wobec osób z niepełnosprawnością bądź zaznaczali, że praca taka nie przyniesie, ich zdaniem, pozytywnych efektów.

+I na koniec...

Zaprezentowane wyniki świadczą o dużym zróżnicowaniu pełnosprawnych uczniów w zakresie ich ustosunkowania się do rówieśników z niepełnosprawnością.

Podsumowując je, można sformułować następujące wnioski:
1. W zakresie interakcji na przerwach śródlekcyjnych 55% badanych uczniów pełnosprawnych zadeklarowało, że zaprosiłoby osobę niepełnosprawną do wspólnej rozmowy z grupą swoich przyjaciół, gdyby ona do nich podeszła, 39% respondentów uzależniło to od różnych czynników (np. towarzystwo, z którym przebywaliby, temat rozmowy, sama osoba niepełnosprawna, stopień znajomości rozmówców), a 6% przyznało, iż nie włączyliby osoby niepełnosprawnej do wspólnej rozmowy. Warto zaznaczyć, że otwartość uczniów do włączania osób z niepełnosprawnością do wspólnej rozmowy wzrastała z wiekiem badanych uczniów.
2. W zakresie interakcji na szkolnych dyskotekach 30% badanych uczniów pełnosprawnych zadeklarowało, że zatańczyliby z osobą niepełnosprawną, podobna liczba respondentów (28%) nie uczyniłaby tego, a 41% uzależniło to od takich czynników, jak: rodzaj, stopień niepełnosprawności, stopień jej znajomości i inne. Stwierdzono przy tym najczęściej niechęć do wspólnego tańca z osobą z niepełnosprawnością przejawiali uczniowie gimnazjów, a najrzadziej uczniowie szkół ponadgimnazjalnych.
3. W zakresie interakcji pozaszkolnych stwierdzono, że 2/3 uczniów pełnosprawnych (67%) nie spotyka się z osobami z niepełnosprawnością, a w przypadku pozostałych kontakty często są ubogie, okazjonalne. Podobne wyniki można dostrzec też w innych badaniach. Często mamy do czynienia z integracją jedynie na poziomie instytucjonalnym, a integracja interpersonalna ma miejsce tylko na gruncie szkoły. Można przypuszczać, że w wielu przypadkach nie można mówić o osiągnięciu integracji wewnątrzpsychicznej. Potwierdza to spostrzeże¬nia A. Krause (2000), którego zdaniem w społeczeństwie wysoko rozwiniętym można zaobserwować polepszenie warunków integracji zewnętrznej przy równoczesnym pogorszeniu się warunków integracji wewnątrzpsychicznej.
4. W zakresie wiedzy na temat niepełnosprawności 45,4% badanych uczniów pełnosprawnych wykazało chęć jej poszerzenia, 34% uzależniło to od różnych czynników (np. czas, możliwości, potrzeba, rodzaj dostarczanej wiedzy), a 20% respondentów nie okazało takiej potrzeby. Zaobserwowano, że potrzeba uzyskania wiedzy na temat niepełnosprawności przejawiana jest częściej przez uczniów starszych, rzadziej młodszych. Powyższe dane świadczą o wysokim zapotrzebowaniu ze strony uczniów pełnosprawnych na uzyskanie informacji o niepełnosprawności i osobach nią dotkniętych i mogą stanowić istotną wskazówkę dla szkół i nauczycieli. Przypuszczalnie wiedza na temat niepełnosprawności jest istotnym czynnikiem decydującym o społecznej akceptacji osób z niepełnosprawnością, a jej brak może się przyczyniać do osłabienia interakcji z niepełnosprawnymi rówieśnikami (obawa przed kontaktami, unikanie).
5. Jeśli chodzi o chęć zaangażowania się uczniów pełnosprawnych w pracę wolontariacką na rzecz osób z niepełnosprawnością, wyraziło ją 38,9% badanych, 37,3% uzależniło to od różnych czynników (np. posiadanie czasu, częstotli¬wość, charakter i stopień trudności pracy, rodzaj niepełnosprawności osób, któ¬rym mieliby pomagać), a zaledwie 23,5% jednoznacznie stwierdziło, że nie są taką pracą zainteresowani (tłumacząc to zwykle brakiem czasu i innymi obowiązkami). Z pewnością takie rezultaty można uznać za optymistyczne, świadczące o otwartości badanych na tego typu doświadczenia. Warto przy tym podkreślić, że niektórzy z poddanych badaniom uczniów już są zaangażowani w pracę z osobami z niepełnosprawnością w formie wolontariatu.